Gunnar Ragnarsson birtir í Morgunblaðinu í dag hugleiðingar sínar um þáttaröðina Kötlu eftir Baltasar Kormák. Hann segir meðal annars: „Með Kötlu er íslenskt sjónvarpsverk komið nær alþjóðlegri meginstraumsmenningu en nokkru sinni fyrr, sem mótar vitanlega fagurfræði og frásagnaraðferðir hennar, en einnig kröfurnar sem gerðar eru.“
Gunnar skrifar:
Varúð, spilliefni! Hér verður talað tæpitungulaust um framvindu Netflix-þáttaraðarinnar Kötlu . Það eru allir að ræða nýjustu smíð Baltasars Kormáks og Sigurjóns Kjartanssonar. Eins og oft vill verða í íslensku samfélagi er einblínt á eitt viðfangsefni, nánast af ofstækisfullri áfergju, sem nauðsynlegt er að hafa skoðun á. Andartaki síðar er málið nærri gleymt þar til það skýtur aftur upp kollinum í fréttaannál eða áramótaskaupi. Það gengur svona. Í tilfelli Kötlu er það ekki alskrítið enda gerð og útgáfa þáttanna ótvíræður stórviðburður fyrir íslenskan sjónvarps- og kvikmyndaiðnað.
Í viðtali við Lestina sagði Baltasar Netflix-samsteypuna hafa lagt til fjármagn sem samsvarar tvöföldu ársframlagi í Kvikmyndasjóð (en árið 2021 nam það einum og hálfum milljarði króna) og óhætt að fullyrða að þættirnir séu dýrasta framleiðsla leikins efnis á íslensku fyrr og síðar. Þættirnir eru aðgengilegir áskrifendum streymisveitunnar um heim allan, en þeir munu vera rúmlega tvö hundruð milljónir. Alþjóðleg dreifing og fjárhagslegt umfang íslenskra verðlaunamynda á borð við Börn náttúrunnar , Nói albinói og Kona fer í stríð er ekkert í líkingu við þennan veruleika. Það sem stendur Kötlu næst eru Hollywood-myndir Baltasars og Latabæjar -seríurnar (allt á ensku og mis-„íslenskt“) og líklega þáttaröðin Ófærð , sem kostaði góðan skilding og hlaut fína dreifingu. Með Kötlu er íslenskt sjónvarpsverk komið nær alþjóðlegri meginstraumsmenningu en nokkru sinni fyrr, sem mótar vitanlega fagurfræði og frásagnaraðferðir hennar, en einnig kröfurnar sem gerðar eru.
Greinagrautur
Þáttaröðin er nokkuð furðulegur hrærigrautur kvikmynda- og sjónvarpsþáttagreina. Undraverðar erlendar fyrirmyndir eru líklega Skuggsjá ( Black Mirror , 2011-19) og þýska serían Dimmt ( Dark , 2017-20). Sögusviðið er Vík í Mýrdal í dystópískum samtíma. Kötlugos hefur staðið yfir í ár og gert nærsveitir að ólífvænlegum stað, þar sem aðeins vísindamenn og þrjóskustu íbúa er enn að finna og lífið er „frumstætt“ (ekkert net- eða farsímasamband). Þetta eru lendur vísindaskáldskaparins, óvanalegt og gleðilegt fyrir íslenska framleiðslu. Hrollvekjan, eða frænka hennar sálfræðitryllirinn, er líka uppistaða. Þjóðsögur eru gjarnan efniviður í hryllingsgreininni – og hér er sótt í íslenskan sagnabrunn, þó frjálslega sé farið með hann (að alvöru Hollywood-sið). Verur sem sækja mennina heim úr iðrum eldfjallsins eru sagðar vera umskiptingar en eiginleikar þeirra eiga ekkert skylt við þau fyrirbæri úr íslensku og norrænu þjóðsögunum. Þjóðlegur stimpill gefur efninu eftirsóknarverðan blæ til útflutings en innblásturinn er líklega fenginn frá öðrum stöðum. T.a.m. klassíska minnið um tvífarann, sem Sigmund Freud ritaði um eða hugmyndin um „tulpa“ úr tíbetskum búddisma en þær yfirskilvitlegu verur eru kallaðar fram með hugar- eða andans orku einni, sem mátti sjá í eins konar formi í þriðju seríu Tvídranga Davids Lynch. Verurnar í Kötlu rísa upp úr annarlegri kviku en uppspretta þeirra er áföll fólks sem það spýtir út og holdgerir. Þessi meginmyndlíking verksins er fengin að láni frá sígildri vísindaskáldsögu Stanisławs Lem, Solaris, og samnefndu meistaraverki Andreis Tarkovsky (1972) og umbreytt lítillega. Þó er rýnir ekki að gefa Baltasar heiðurinn af þessu tilbrigði en í viðtali við Lestina sagðist hann ekki hafa áhuga á „Tarkovsky-myndum“ (og átti þar með við háfleygt listabíó).
Bílastæðaverðir undir jökli
Hefðir hryllingsgreinarinnar birtast ekki síst í kvikmyndatöku Árna Filippussonar og Bergsteins Björgúlfssonar – sem einkennist af ýktum nærmyndum af leikurunum í grunnri skerpu (annað verður óskýrt) – og ætlunin er að færa áhorfandann inn í hugarheim og ástand persónanna – og einangra þær frá umheiminum. Hér er verið að reyna metnaðarfulla hluti sem eru oft áferðarfagrir en gallinn er þó að sjónræna hliðin þjónar ekki alltaf þörfum frásagnarinnar. Sviðsmynd er framúrskarandi þáttur, sér í lagi útitökustaðir þaktir ösku en heimkynni persónanna eru fullstíliseruð á köflum þrátt fyrir að „svínlúkka“ (verkstæði Þórs t.d. – þó er afgerandi stefnan aðdáunarverð).
Í grunninn er Katla nefnilega melódrama. Fylgst er með fjölda persóna og bakgrunni þeirra, áföll og ástir koma hægt og bítandi í ljós. Víst of hægt fyrir suma – en skýringin er að þættirnir eru ekki hasardrifnir – og þrátt fyrir að fléttan verði flókin vindur henni hægt fram. Megingalli verksins liggur í handritsgerðinni og leikstjórn sem einfaldlega treystir ekki áhorfandanum til þess að draga sínar eigin ályktanir. Það er engin dulúð til staðar. Sú hneigð sker undan vísindaskáldskapnum, sem stendur höllum fæti hvort sem er, en sérstaklega hryllingnum og ráðgátunni. Samtöl persóna innihalda undanbragðalaust upplýsingar um sögu og fléttu á silfurfati, sem er ekki eðlilegt í samskiptum fólks. Regla frásagnarinnar virðist vera að segja, sýna og greina áhorfendum aftur frá til að taka af allan vafa, en það er merkjanlegur löstur verka Baltasars (sjá úrlausn Adrift t.a.m.). Útkoman er söguheimur og persónur sem eru einfaldlega ekki trúverðugar innan hans – innri lógík gengur illa upp. Viðbrögð persóna eru sjaldnast í samræmi við stórfurðulega atburðarásina, heldur lúta þær duttlungum höfunda sinna. Þegar verst lætur freyðir sápan yfir og mann svíður í augun – flétta Þórs (Ingvars E.) og Gunhildanna tveggja minnir óþægilega mikið á fyrri verk Sigurjóns með Fóstbræðrum, „Bílastæðaverðina“.
Sexí sombí tæm
Vægur meirihluti leikaraliðs er kvenkyns, sem er góð þróun í verkum Baltasars. Karlar eru í brúnni en konur eiga þó sæti að borði, Þóra Hilmarsdóttir leikstýrir fjórða þætti (Baltasar leikstýrir fjórum og Börkur Sigþórsson þremur) og Lilja Sigurðardóttir skrifar annan þátt seríunnar (og er titluð einn af fimm „söguhöfundum“ en Davíð Már Stefánsson skrifar fjögur handrit og Sigurjón þrjú). Eðli skáldskaparins er dregið í ljós með lykilmyndlíkingu seríunnar um „umskiptingana“ sem bendir á sig sjálfa. Allt sem fyrir augu ber í Kötlu er á þann hátt „umskiptingar“, hugsmíðir höfunda sinna. Fyrsti þátturinn hefst á eftirminnilegri sýn – sótaður og stinnur kvenlíkami rís úr myrkinu og gengur að linsunni. Nokkuð víst er að karlmaður átti þessa hugmynd. Hinir sombíarnir eru líka kynþokkafullar kvenverur – fyrir utan Damian litla – sjónarhornið er nokkuð merkjanlega karllægt. Þræðir Þórs og Gísla (Þorsteins Bachmann) eru í raun þeir sömu – með lítillegum blæbrigðamun – kynórar miðaldra karlmanns um eilíft ungt skaut til að hvíla í. Þór er svo upptekinn við húllumhæið að hann steingleymir upprisinni dóttur sinni. Þetta er því miður eitt slakasta hlutverk Ingvars á ferlinum. Dætur hans, leiknar af Írisi Tönju Flygenring og Guðrúnu Ýri Eyfjörð, eru öllu betri og ná góðu sambandi sín á milli, þrátt fyrir efniviðinn oft á tíðum. Þunglamaleg sorgin undirstrikar að jafnvel þótt umgjörðin sé önnur er kjarni verksins ansi nálægt því sem við þekkjum – hefðum og þemum íslenskrar kvikmyndasögu um sjávarþorp og óuppgerðan fjölskylduharm. Já, svolítið eins og Hafið.
Djöflabarnið rís
Langsamlega sterkasta fléttan snýr að Darra jarðvísindamanni (Björn Thors), Rakel eiginkonu hans (Birgitta Birgisdóttir) og djöflabarninu þeirra (Hlynur Harðarson). Björn Thors ber af í leikarahópnum, að öllum öðrum ólöstuðum. Hans persóna og hegðun er ávallt trúverðug í aðstæðunum og hann dregur áhorfandann inn. Á lokasprettinum fellur það í hans hlut að útskýra ótal vísindalega botnlanga og söguupplýsingar fyrir áhorfendum en jafnvel það skemmir ekki fyrir. Leikur hins tíu ára gamla Hlyns Harðarsonar er lítt síðri og hans persóna líklega það sem mun lifa í minningunni. Birgitta Birgisdóttir er einnig virkilega góð og samleikur hennar og Björns og þeirra þriggja smellur. Flétta þeirra er mest spennandi hlutinn og býður upp á hasar og hreyfingu. Þessi hluti seríunnar væri frábær grunnur í markvissari og styttri frásögn, þar sem dulúð og meitlað kjarnafjölskyldudrama fengi að krauma undir vísindaskáldskapnum.
