Einar Þór skrifar:
Grasrótin og höfundurinn sjálfur í kvikmyndagerð hafa að jafnaði haft rödd sem óhætt er að segja að sé skilyrði fyrir sjálfbærni greinarinnar. Þessar raddir nýrra kynslóða, og raddir höfunda undir hugtakinu “auteur cinema” (höfundardrifið bíó), eru sömuleiðis raddir sem eru skilyrði fyrir vöxt. En hugmyndir um að raddir grósku sé komnar í aftursætið eru ekki nýjar af nálinni.
Tilefni þessara orða eru sú framvinda sem hefur orðið á markaði menntunar, stétta og verðlaunahátíða meðal annars á síðastliðnu misseri í kvikmyndabransanum.
Setningu nýrra laga um kvikmyndagerð á Íslandi frá 2001 og sem tóku gildi ári síðar, leiddi af sér Kvikmyndamiðstöðina (KMÍ) árið 2003, og síðar lög um skattaívilnun fyrir fagið í samræmi við reglur nágrannaríkja okkar og samkeppnisaðila.
Síðari breytingar laganna hafi verið samkvæmt reynslu fagsins og pólitískum áherslum og að jafnaði til bóta. Mikil grundvallar breyting varð við þetta breytta lagaumhverfi í upphafi aldar sem fólst í því að færa fag sem var að nokkru leiti áhugamannabransi, yfir í iðnvætt form og sem endurspeglaði breytt viðhorf, það að horfa til kvikmynda og sjónvarps sem dínamískrar blöndu af viðskiptum með skapandi og listrænni hugsun. Fram til þess tíma átti iðnvæddi hluti okkar samstarfsaðila erlendis ekki auðveldlega heimangengt í okkar litla fagi, sökum þess að hér voru ekki nægir innviðir og þekking til að taka reglulega þátt í samframleiðslu eða þjónusta kvikmyndaverkefni af iðnvæddum svæðum – aðallega enskumælandi iðnaði, einsog við þekkjum í dag.
Í stuttu máli má lýsa nýrri áskorun í upphafi aldar meðal annars þannig að meðalstór og stærri erlend kvikmyndaverkefni, fjármögnuð í megin dráttum á markaði, eru alla jafna tryggð (bond) og aðstæður til að þjónusta slík verkefni þurfa að standast tilteknar kröfur. Til að ná þannig tryggingu að minnsta kosti þarf framleiðandi að sýna fram á að verkefnið klárist og komist á hvíta tjaldið. Inni í því mengi er einnig dreifing á markað þar sem tekna er aflað fyrir fjárfesta myndarinnar. Bissniss 101.
Íslenska kvikmyndavorið var ekki undirbúið fyrir fulla þátttöku í slíkum iðnaði og þurfti þar að fóta sig.
Nýr aðili á markaðnum, Ísland sem sagt, þurfti að kynna sig fyrir framleiðslufyrirtækjum og tryggingafyrirtækjum og sýna sínar bestu hliðar. Hefð var fyrir því að íslensk kvikmyndagerð átti að nánast öllu leiti í samvinnu við norræn ríki og Þýskaland þar sem bransinn studdist meira við opinber framlög og þar sem höfundurinn (auteur) átti sterkara bakland en í iðnvæddum framleiðslum. Ef og þegar til samstarfs Íslendinganna kom við iðnvædd svæði átti það til að gerast eðlilega, að íslenskir framleiðendur lögðu fram sitt framlag til framleiðslu og stakra verkefna í tækjum, skrifstofu (overhead) o.fl., með sama hætti og í samstarfi við hina menningarlegri samstarfsaðila í norður Evrópu. Þar sem ekki var gerð rík krafa um tryggingar né fyrirfram dreifingu. Þótt “bond” til dæmis kunni að láta lítið yfir sér í stóra samhenginu, þá var og er enginn iðnaður án trygginga.
Tryggingafyrirtækin senda sína fulltrúa líkt og tryggingafyrirtæki gera, til meta hin nýja kúnna og hvað þeir væru að tryggja en settu umtalsvert lægri verðmiða á framlög Íslendinganna til kvikmyndanna heldur en hinir norrænu sjóðir. Norrænu og menningarlegu sjóðir og sjónvörp ásamt þýsku velgjörðarfólki bransans tóku hins vegar framlögum Íslendinganna á “face value” – á orðinu – en lyftu þó mikið undir vöxt fagsins við þær aðstæður sem hann bjó við.
Þetta ásamt því að kostnaður iðnvæddra mynda var að jafnaði mun hærri leiddi til þess þó að það tók því varla frá viðskiptasjónarmiði að tala við Ísland og innlendir framleiðendur höfðu litla vigt í þessu stærri samhengi. Þetta var á árunum kringum aldamót.
Með nýjum lögum og skattaívilnun opnuðust því dyr til að þróa iðnað sem hefur í grófum dráttum tekist vel. Fyrirtæki gátu sótt sér tekjur af stærri köku og haldið starfsfólki í stöðugri vinnu, endurnýjað tæki, byggt upp starfsemi sína og sótt sér þekkingu og viðskiptasambönd. Framleiðandi Truenorth lýsir þessu vel í stuttu máli í innslagi sem hlaðvarpið Brotkast hefur dreift og litlu við það að bæta.
Fagið fór sem sagt að starfa eftir nýju viðskiptamódeli og gat þannig lagt grunn að raunhæfari áhættu við framleiðslu áhættusæknari kvikmynda, til dæmis höfundadrifnum myndum, þar sem ástríða framleiðandans gat einnig fundið sér farveg og þar sem grasrót og höfundurinn sjálfur gátu átt rödd. Á sama tíma óx framleiðendaþáttur fagsins, með nýliðun og þjálfun og óhætt að segja að það fag blómstri, við sjáum öfluga þjónustu við kröfuharðar framleiðslur og í sjónvarpi bregður fyrir handbragði framleiðenda og útsendingarstjóra sem er af öðrum og meiri gæðum en var. Um það er ekki deilt.
Átakalínurnar
Kvikmyndagerðin á Íslandi tók meðal annars út þroska á síðastliðinni öld í andrúmslofti listrænnar sköpunar og að koma litlu menningarsvæði á kortið. Menningarlegar og listrænar átakalínur lágu meðal annars á milli þjóðernishyggju og alþjóðahyggju þar sem tilhneigingin var að “pakka í vörn” gegn hnattvæðingunni, vernda tungumálið og á milli viðskiptasjónarmiða og frjálsar sköpunar. En í fáum orðum má segja að í landinu hafi skapast hefð fyrir höfundadrifnum kvikmyndum þar sem grasrótin var líka virk og í tilfellum hávaðasöm.
Frá setningu nýrra laga í upphafi aldar tók við afar mikilvæg þróun eins og er reifað á undan, en þó þar sem framleiðandinn færði sig í bílstjórasætið á meðan höfundurinn og grasrótin urðu smátt og smátt farþegar.
Íslenskri kvikmyndagerð óx ásmegin hvað framleiðendastéttina varðar í hinu nýja bissnissmódeli og samtök fagaðilanna, semsagt framleiðendafélagið SÍK, og Samtök kvikmyndaleikstjóra, SKL, urðu helstu persónur og leikendur iðnaðarins í hagsmunagæslu. Önnur fagfélög og baklönd starfsfólks í iðnaðinum voru og eru vissulega til og stundum atkvæðamikil en kjarni þeirra sem stóðu að framleiðslu kvikmynda og sjónvarps voru og eru í ofangreindum félagsskap. Félagsskapur handritahöfunda skarast þó nokkuð við hugmyndina um “auteur cinema”.
Í knöppu máli má draga það saman sem einkennir bæði “auteur cinema” og grasrót:
1. Nýsköpun frásagnar, verk höfunda og grasrótar þrýsta á mörk hefðbundinnar frásagnar, gera tilraunir með frásagnargerð, persónuþróun og tegundarhefð.
2. Persónulegur stíll, höfundar og grasrót þróa sérstök sjónræn og þematísk fingraför sem hægt er að bera kennsl á í myndum þeirra. Þetta getur falið í sér nýtt sjónarhorn og klippingu og endurtekin myndefni eða þemu.
3. Fjölbreytt málefni, grasrótarhreyfingar og höfundar einbeita sér að mörgum málum undir sólinni, umhverfismálum, félagslegu réttlæti, pólitískum umbótum og lýðheilsu.
4. Hagsmunagæsla og aktívismi, margar grasrótarhreyfingar og höfundar taka þátt í málsvörn og hagsmunagæslu fyrir stefnubreytingum, mótmæla og vekja almenning til vitundar um atburði og málefnabaráttur.
Þó að höfundardrifið bíó sé ekki takmarkað við ákveðna tegund (genre), hafa ákveðnar hreyfingar og stíll tengst hugmyndinni um “auteur cinema”, sem grasrótin nærist á og sumpart tekur við kefli í nýsköpun og tilraunum þegar þær sjálfar komast til meiri þroska.
Það sem grasrót bersýnilega skortir þegar kemur að stærri verkefnum er stjórnun á framleiðslunni, á meðan höfundar samkvæmt “auteur cinema” hafa umtalsverða skapandi stjórn á framleiðslunni, taka þátt í handritun, leikstjórn og klippingu á breiðara plani. Í reyndum hóp höfunda má sjá könnun á þemum þar sem höfundar skoða flókin eða persónuleg þemu sem endurspegla eigin reynslu, skoðanir og gagnrýni á samfélagið. Sem og leiðir til dýpri persónuþróunar og þróunar frásagnartækni. Séreinkenni grasrótar í þessu samhengi er svokölluð “botn-upp nálgun”, og ólíkt ofan frá frumkvæði höfunda leggja grasrótarhreyfingar áherslu á þátttöku frá grunni og upp.
Á heildina litið gegna grasrótarhreyfingar mikilvægu hlutverki í lýðræðissamfélögum með því að leyfa einstaklingum að tjá skoðanir sínar, hafa áhrif á ákvarðanatökur og knýja fram félagslegar breytingar. Þetta þarf, fullyrðir greinarhöfundur, að rækta. Til þess má horfa að leikstjórastéttin eigi sér öflugt stéttarfélag, bæði til skrafs og ráðagerða um hagsmuni sína og standa hefðbundinn vörð um hagsmuni og einnig til að hafa rödd af einhverjum toga.
En eins og framleitt íslenskt efni lítur út í dag er óhætt að segja að íslensk kvikmyndagerð er framleiðendadrifin og teljandi á fingrum annarar handar myndir síðastliðinn áratuginn sem með góðu móti má kalla “auteur cinema”. Það er erfitt að segja hvort KMÍ móttaki mörg verkefni sem falla undir þá skilgreiningu en hægt að efast um að vandinn við það sem kalla mætti dauða “auteur cinema” á Íslandi, liggi hjá hinu opinbera. Reyndar má segja um Kvikmyndamiðstöð í þessu samhengi að þar hafi myndast kúltúr að hlusta á fagfólk hvernig sem svo hefur tekist til að framkvæma óskir bransans. Og Stafræna Ísland sem eitt sinn var sett í ríkisstjórnarsáttmála með tilliti til þróunar stofnana ríkisins, hefur skilað sér með ágætum hjá Kvikmyndamiðstöð þar sem stafrænt viðmót er til fyrirmyndar og greina má fókus stofnunarinnar þar sem ólíkar áherslur umsækjanda geta fundið farveg. Það er ekki annað að sjá en að “auteur cinema” og grasrót eigi þar samastað.
Þegar horft er til Edduverðlaunahátíðar sjást þess þó glögg merki að við lifum framleiðendadrifinn bransa, samtóna og fátæk í stíl þar sem fyrirsjánleikinn lifir. Gamlar bíóhefðir og fyrirsjáanlegur stíll er fagmannlega gert, en uppstokkun á fyrirkomulagi hátíðarinnar skilaði ekki breytingum á bíóinu sjálfu.
Jarðvegurinn fyrir “auteur cinema” er hins vegar til frá bernskudögum fagsins og sá sem hér heldur á penna, er af þeirri kynslóð að hafa náð í skottið á þeim hópi kvikmyndagerðarfólks sem ruddi sér braut eftir stofnun kvikmyndasjóðs á 8. áratugnum. Kynslóð sem varð smekk-elíta með hugsjónir og hugmyndir, og var eins frek einsog hún var skemmtileg. Þar fór saman “auteur cinema” og grasrót, kraftmikil kynslóð sem brotlenti á strönd iðnvæðingarinnar.
Þá verður síðastliðinn áratugur trúlega áhugavert rannsóknarefni með tilliti til áhrifa pólitísks réttrúnaðar og fyrirbærisins alræmda “woke” á hugarfar skapandi afla í kvikmyndagerð, á nálgun þeirra og túlkun á viðfangsefnum sínum.
SKL
“Að standa á tímamótum” er hugsanlega orðatiltæki sem á við í þessum efnum. Berast böndin nú að Samtökum kvikmyndaleikstjóra, SKL.
Einkenni framleiðendadrifins iðnaðar og slakrar stéttarvitundar leikstjóra má sjá bregða fyrir öðru hverju einsog hefur verið nefnt, og má benda á leikstjóra Áramótaskaups 2023 þar sem hraðfréttamenn með engan menntun né reynslu af stýringu lengra efnis stýrðu skaupinu – sem telst sem langt leikið efni. Á því hafði SKL ekki skoðun né gerði athugasemd við að ófaglærðir stýrðu slíku verkefni. Sambærilegt þegar rafvirki sinnir pípulögnum.
Skemmst er að minnast þáttaraðarinnar um Vigdísi Finnbogadóttur þar sem þjálfuð augu handritshöfunda og leikstjóra máttu sjá að óklárað handrit var sett í framleiðslu. Alls óreyndir handritahöfundar skrifuðu efnið og greinir gagnrýnandi einn þættina líka á visir.is 24 janúar síðastliðinn (Ómerkilegir þættir um merkilega konu) og litlu við það að bæta. Metnaðarfullir leikstjórar hefðu tekið til í því handriti, en það er trúlega ekki einfalt að gera leikstjórakröfur með ekkert faglegt bakland né ríkjandi hefð fyrir öðru en að framleiðandinn ákveðið hvenær handrit er tilbúið til framleiðslu.
Síðla veturs birti RÚV frétt með fyrirsögninni – um framleiðanda; “Þarf að endurgreiða 110 milljóna króna kvikmyndastyrk”, þar sem rakin er atburðarás sem segir sögu leikstjóra með lítið stéttarlegt bakland eða stuðning gagnvart mistækum framleiðanda. Sem ekki heldur varð tilefni til að SKL lyfti fingri né hefði skoðun, þótt leikstjórinn hafi þurft að hverfa frá verkefni sínu bótalaus. Dæmin eru fleiri.
Þótt tilefni til þessara skrifa hafi sumpart verið umdeild staða menntamála í kvikmyndalist í dag, þá er SKL stórt stéttarfélag í okkar samhengi, leikstjórar í sjónvarpi og kvikmyndum eiga sér ekki annan vettvang, samtök sem eiga mikið erindi í þær vendingar sem aðrar, og þess saknað að ekki heyrist frá samtökunum. Það er, til dæmis hve (ó)heppilegt það er að aðeins einn aðili sinni kvikmyndanámi á háskólastigi og að ekki sé til samræmd námskrá fyrir nám í kvikmyndalist á framhaldsskólastigi. Við sjáum í þeirri umræðu önnur einkenni framleiðendadrifins iðnaðar, þar sem höfundar eru raddlitlir um brýn menntamál fagsins.
Úrbæturnar, að rödd höfunda og grasrótar heyrist betur, liggja að miklu leiti innan stéttar höfunda í kvikmyndaiðnaði og samtökum þeirra. Á meðan það væri ekki líklegt til árangurs að setja hærri þröskuld fyrir inngöngu í Samtök kvikmyndaleikstjóra í litlu landi, er hægt að horfa til meiri krafna til stjórnarmeðlima samtakanna, að þar sé hærri þröskuldar með tilliti til reynslu og menntunar. Og hvað þau sem sækjast eftir forystu hafa að segja, fram að færa, til dæmis um skipun þá mörgu fulltrúa sem samtökin tilnefna í ráð, stjórnir og félög utan samtakanna. Hvort komi til greina að horfa út fyrir vinahópinn, breikka þekkingargrunninn og beygja frá þeirri hefð sem finna má í íslensku andverðleikasamfélagi, að vera í réttu liði skiptir öllu.
SKL er í dag í besta falli afgreiðslufélag höfundaréttargjalda (IHM) og varla það því samtökin hafa ekki lagt fram gagnsæisskýrslu um þá Excel-vinnu sem samtökin þó sinna í þeim efnum. Hnignunarsaga samtaka leikstjóra virðist vera sú að skemmtilega frek smekk-elíta liðins tíma hafi vikið fyrir raddlausum skuggahóp. Að ígrunduðu máli þá lítur það þannig út.
Einar Þór Gunnlaugsson
Höfundur er leikstjóri
