Björn Þór Vilhjálmsson lektor í kvikmyndafræði skrifar áhugaverða grein í Hugrás um íslenskt listabíó og Hjartastein sérstaklega.
Björn Þór skrifar meðal annars um stöðu íslenskra kvikmynda og þá sér í lagi þeirra sem teljast í listrænni kantinum:
Punkturinn er sá að öruggasta leiðin til að „listræn“ íslensk mynd fái einhverja aðsókn hér á landi er að sýna hana fyrst sem víðast erlendis og vonast eftir velgengni á kvikmyndahátíðum, lofsamlegum umsögnum og fögrum orðum í þekktum tímaritum og dagblöðum, The Hollywood Reporter eða Variety til dæmis. Hrútar er besta dæmið síðustu ár um hversu vel þessi leið getur reynst, það er að segja ef viðkomandi verki er tekið opnum örmum erlendis. Aðstandendur Hjartasteins virðast hafa hafa spilað hönd sína vel og tekist að nokkru leyti að endurtaka leikinn. Staðfesting á því eru orð Gunnars um að „Hjartasteinn [hafi] dúkkað upp í kvikmyndafréttum reglulega síðustu mánuði og sjaldan [sé það] sem við áhorfendur fáum að heyra svo mikið rætt um íslenska mynd áður en við fáum tækifæri til að sjá hana sjálf.“ Hér ræðir Gunnar um óbeinar auglýsingar.
Athyglisvert dæmi um hvernig áherslur í kynningu myndarinnar tóku breytingum eftir að ljóst varð að gangur væri á Hjartasteini erlendis er kynningarstikla myndarinnar frá sl. hausti annars vegar og hins vegar sú sem notuð hefur verið við markaðssetningu myndarinnar undanfarnar vikur, og má meðal annars sjá á kvikmyndir.is. Um er að ræða nokkurn veginn sömu stikluna, nema inn í þá síðari er umsögnum erlendra kvikmyndagagnrýnenda, verðlaunum og hátíðarflakki flaggað svo hressilega að sífelld innskotin eru að lokum það sem sýnishornin virðast fyrst og fremst fjalla um.
Hér er vitanlega ekki verið að leggja dóm á markaðsaðferðir eða gagnrýna þær, þvert á móti, gangur Hjartasteins erlendis er gleðiefni og vonandi kveikir útlenskur áhugi þann innlenda, eða heldur lengur við.
Einfaldlega er verið að gaumgæfa ákveðið stofnanalegt og markaðslegt umhverfi sem íslenskar myndir búa við í dag, og atriði sem þessi segja okkur ýmislegt um íslenska kvikmyndamenningu samtímans og það landslag sem blasir við kvikmyndagerðarfólki hérlendis. Það á sér vafalaust margþættar skýringar að erfitt sé að markaðssetja íslenska „listamynd“ (nokkuð sem lesa mætti sem „hefðbundna“ evrópska kvikmynd) á Íslandi og áhorfendur kjósi í auknum mæli glæpamyndir og melódrömu í anda Hollywood – tvö dæmi sem hér mætti nefna um tiltölulega velheppnaða aðlögun á bandarískum formúlum eru Svartur á leik (2012) eftir Óskar Axelsson og Vonarstræti (2014) eftir Baldvin Zophoníasson, einkum sú fyrrnefnda – en hlutaðeigandi hlýtur að vera hversu samofin íslensk kvikmyndamenning er þeirri bandarísku, og hversu fjarri hún er Norðurlöndunum og meginlandi Evrópu (nokkuð sem aftur tengist framboði, kvikmyndakúltúr sem Árni Samúelsson öðrum fremur festi í sessi á níunda áratugnum, ungum aldri íslenskra bíógesta o.s.frv.)
Og um Hjartastein skrifar Björn Þór meðal annars:
Sjónræn nautn
Ólíkt þorpsbúum og vinahópnum velkjast áhorfendur hins vegar ekki í neinum vafa um kynhneigð Kristjáns, tökuvélin rammar hann gjarnan af sem viðfang hómóerótískrar (eða kvenlegrar) sjónrænnar þrár og nautnar, eins og sjá má í myndaröð 1. Jafnvel þegar angist grípur Kristján, líkt og á þriðju myndinni, er hann ber að ofan og eymdin því ekki öll þar sem hún er séð.
Þá vaknar reyndar spurning um hver sé að horfa, og oftar en ekki er það Þór, nokkuð sem flækir málin því Þór er hinn klassíski gagnkynhneigði vinur í sögum sem þessum, sá sem fetar hina réttu braut kynferðislegra dyggða: Hafnar hommanum og byrjar með stelpu.
Þessi endurkastandi dýnamík sjónmálsins er stundum mjög áberandi eins og sjá má í myndaröð 2.
Horfa má sérstaklega eftir því í þessu samhengi hvernig breytiskerpa er notuð á fyrstu tveimur myndrömmunum. Á þeim fyrsta gefur að líta Kristján í grunnskerpu í stellingu sem minnir á framsetningaraðferðir í 19. aldar myndlist á föngulegum konum. Á þessari mynd er vangasvipur Þórs úr fókus, en á þeirri næstu er Kristján kominn úr fókus en við sjáum Þór skýrt, sem og hvert hann horfir – á Kristján. Ekki ósvipaða sjónmálsfestingu gefur að líta í sundlaugaratriði síðar í myndinni þegar tökuvélin beinir fyrst sjónum að Kristjáni, aftur kynferðislega framsettum, og svo sýnir gagnskot hver horfir.
Hinn sýnilegi heimur
Vissulega er athyglisvert að Hjartasteinn taki erfiðleika hinnar ósamþykktu kynverundar í litlu landsbyggðarþorpi til umfjöllunar. Það er langt í frá sjálfsagt í hinu hetrónormatífa íslenska þjóðarbíói. Að öðru leyti er sögufléttan þó kunnugleg og í alþjóðlegu samhengi er samkynhneigði vinkillinn auðvitað gamalgróinn. Þá sýnist mér hið alþjóðlega hinsegin bíó jafnframt vera að mestu komið yfir píslarvættisblætið sem Hjartasteinn gerir svo sannarlega að sínu og hefur jafnvel tekið að hafna melódramatískum merkingaraukunum sem fylgja slíkum fléttum. Það er ekki söguframvindan með öðrum orðum sem dregur fram styrkleika myndarinnar. Styrkleiki myndarinnar er hvernig hinu sjónræna sviði er miðlað af leikstjóranum Guðmundi og með kvikmyndatöku Sturlu Brandt Gøvlen, að ógleymdri klippingu Janus Billeskov Jansen og Anne Østerud.
Tökuvélin er lifandi vera í myndinni, hún hreyfist í návígi við leikara, sveimar um á milli þeirra og kann svo að taka fimlega sveiflu frá líkömum og í átt að náttúrunni, eða kannski sólinni sjálfri sem skyndilega er í miðgrunni. Myndavélin er áköf, innileg, nákvæm og afskaplega falleg á köflum, falleg á máta sem er frábrugðin hjakki landslagsklisjumyndatökunnar sem sýnir fossa og fagrar grundir úr öruggri og hófstilltri fjarlægð. Myndheimur Hjartasteins er tilvistarlegur, heimspekilegur (skrifa mætti snarpt og skemmtilegt greinarkorn um kvikmyndatökuna í Hjartasteini með hliðsjón af hugmyndum Heideggers um hið ljóðræna og náttúrlega, svo dæmi sé nefnt), og þar slær hjarta myndarinnar. Sums staðar er eins og myndavélinni sé ekki leyfður aðgangur. Mætti þar nefna heimili Kristjáns sem sjaldan er sýnt, enda ofstopamaður þar innandyra, á meðan fá sveitaheimili hafa lifnað við með jafn afdráttarlausum hætti í íslenskri kvikmynd og heimili Þórs gerir hér.
Í lok myndarinnar er eini vettvangurinn fyrir hinar sönnu tilfinningar Þórs og Kristjáns strigi málverks og á sambærilegan hátt mætti benda á að í hinum sýnilega heimi sögunnar, heimi manna sem löngu hafa lagt náttúruna undir sig, sé sannleikann um fagurfræði kvikmyndarinnar að finna. Í stráum morgunþulunnar, í spegilmynd Huldu sem dregur fram einmanaleika hennar, og svo í því hvernig lífskraftur æskunnar er fangaður, þarna glittir stundum í kvikmyndagaldur.
Hjartasteinn er fumlaus og að mörgu leyti afar athyglisverð frumraun, vitanlega ekki gallalaus (alltof löng til dæmis), en stendur á eigin fótum og lofar góðu um framtíð þeirra sem að henni koma.
Greinina í heild sinni má sjá hér: Skynheild ímyndarinnar | Hugrás
