Friðrik Erlingsson: Athugasemdir um skaðlegar karlmennskuímyndir í „Lóa“ pínlegur þvættingur

Friðrik Erlingsson handritshöfundur ræðir við Vísi um þá gagnrýni sem Lói – þú flýgur aldrei einn hefur fengið vegna framsetningar kvenpersóna sem og birtingarmyndar karllægra viðhorfa. Hann kallar þessar athugasemdir pínlegan þvætting.

Úr viðtalinu:

Aðspurður um skort á kvenpersónum og hvort myndin hefði staðist Bechdel-prófið svarar Friðrik:

„Miðað við samtöl mín við börn og ungt fólk um efni sem ég hef samið, eins og til dæmis Benjamín dúfu, þá upplifa börn ekki kynferði sögupersóna, heldur skiptir þau mestu máli að þau finni til með persónunni eða geti sett sig í spor hennar. Ég skrifaði handritið að Litlu lirfunni ljótu og þar eru fimm kvenpersónur en aðeins tvær karlpersónur með talandi hlutverk. Ég minnist þess ekki að hafa heyrt nein húrrahróp yfir fjölda kvenpersóna í þeirri mynd. Í Lóa eru nákvæmlega eins margar kven- og karlpersónur og nauðsynlegar eru fyrir framvindu sögunnar; þær tala um það sem skiptir máli fyrir framvindu sögunnar og þær gera það sem þær þurfa að gera – fyrir framvindu sögunnar. Og börnum stendur nákvæmlega á sama um kynferði sögupersóna, eins og ég nefni hér að ofan; börn eru tilfinningaverur og það er á tilfinningasviðinu sem þau upplifa sögupersónur.

Á mínum uppvaxtarárum var Lína langsokkur alveg jafn merkileg og mikilvæg hetja og Prins Valiant eða Hrói höttur. Því ef söguhetjan sýnir staðfestu í því að ná markmiði sínu þá er hún góð „fyrirmynd,“ ef skáldsagnapersónur geta á annað borð verið fyrirmyndir, jafnvel þótt hún sé karlkyns lóa. Í handritinu að Lóa áttu lóumæðurnar alveg hreint stórskemmtilegt samtal um franska matargerð, nánar tiltekið um einn sérstakan rétt þar sem aðaluppistaðan eru innbakaðar lóur. Því miður er þetta atriði ekki í myndinni, en ef það hefði verið þar, þá hefði kannski verið spurt hvort ég héldi að konur hefðu ekkert annað að tala um en matargerð.“

Allir þekkja að finnast þeir vera einir
„Myndin er stútfull af skaðlegum stöðluðum karlmennskuímyndum,“ skrifaði Þorsteinn V. Einarsson í skoðanapistli sem birtist á Vísi.

„Líklega er myndin „stútfull af skaðlegum stöðluðum karlmennskuímyndum“ vegna þess að ég er hefðbundið Kalda-stríðs barn þar sem skaðlegar karlmennskuímyndir réðu ríkjum í mínum uppvexti.

En án gríns, þá finnst mér svona fullyrðing svolítið pínlegur þvættingur, soðinn upp úr froðu-fræðum, sem pólitískir rétthugsendur eru uppteknir af um þessar mundir.

Meginerindi skáldskapar, í hvaða formi sem honum er valið, er að bera mennskunni vitni; hvað það er að vera manneskja í heiminum, því fyrst erum við mannverur, en síðast kynverur,“ segir Friðrik um þessa gagnrýni. Hann segir jafnframt að börnum standi nákvæmlega sama um kyn sögupersóna, svo lengi sem þau fá áhuga á persónunni og þeim vandamálum sem hún þarf að glíma við.

„Ef myndin um Lóa hefur einhvern boðskap er hann þessi: Allir þekkja þá tilfinningu að finnast þeir vera einir í heiminum og eiga engan að sem gæti rétt þeim hjálparhönd. Öll börn ganga í gegnum svona tímabil, enda eru flest ævintýri byggð á stefinu um munaðarleysingjann. Þetta er stef sem snertir við okkur öllum. Sagan um Lóa er annars vegar saga um einstakling sem verður strandaglópur í fjandsamlegri veröld þar sem ekkert bíður hans nema dauði og tortíming, nema að honum takist hið ómögulega: að lifa af. Hins vegar er þetta saga um þá þætti sem nauðsynlegir eru svo maður eigi einhverja möguleika á að lifa af í hörðum heimi, en það er auðvitað vinátta og kærleikur, hjálpsemi og einlægni.

Ef þetta skilar sér í myndinni, og áhorfendur upplifa söguna með þessum hætti, þá hefur myndin heppnast vel. En ef meirihluti áhorfenda er á þeirri skoðun að myndin sé „stútfull af skaðlegum stöðluðum karlmennskuímyndum“ þá segir það sig sjálft að annað hvort hlýtur myndin að vera algjörlega misheppnuð eða þá að meirihluti áhorfenda hafi verið heilaþveginn.

Persónulega lít ég svo á að staðlaðar karlmennskuímyndir séu langt frá því að vera skaðlegar; við lifum á tímum þar sem karlmenn mega helst hvorki vera neitt né gera neitt og alls ekki segja neitt, allra síst það sem þeir eru að hugsa. Hins vegar neyðumst við til þess að horfast í augu við þá staðreynd að „tæplega helmingur landsmanna erum við menn,“ eins og Stuðmenn sungu svo fagurlega hér um árið. Og karlmenn eru eins misjafnir og þeir eru margir, svona eins og fólk yfirleitt er.“

Titill myndarinnar „Lói-þú flýgur aldrei einn“ vísar til þess að þótt maður upplifi sig einmana og yfirgefinn þá er maður aldrei einn. Vinátta og hughreysting getur birst með óvæntum hætti, jafnvel frá ólíklegasta fólki.

„Farfuglarnir eru einstaklingar sem mynda samfélag. Og þótt einhver verði útundan, eins og í tilfelli Lóa, þá er ekki þar með sagt að öll von sé úti. Lói kemst í kynni við hinn tortryggna Karra, sem ætlar fyrst að notfæra sér Lóa til að lokka Skugga í gildru. En einlægni Lóa kveikir væntumþykju hjá Karra, sem fram að þessu hefur bara hugsað um sjálfan sig. Loks kemst Lói í kynni við fjölbreyttan hóp af öðrum útskúfuðum einstaklingum, sem mynda samfélag „útilegumanna“ á Paradísarvöllum. Allir þessir einstaklingar þekkja einmanaleikann og leggjast þess vegna á eitt í sameiningu um að hjálpa Lóa að ná takmarki sínu. Þetta er umfjöllunarefni sögunnar, en ekki hvort persónur séu karlkyns eða kvenkyns. Mín vegna hefðu þær allar geta verið kynsegin eða flæðigerva eða hreinlega ókynja, ef út í það er farið.“

Skortir ekki tilfinninganæmi
Friðrik er ekki sammála þeirri gagnrýni Þorsteins að Lói sýni ekki nógu tilfinningaleg viðbrögð við því að týna móður sinni. Hann segir að Lóa skorti ekki tilfinninganæmi.

„Móðir hans og Lóa vinkona hans hverfa báðar á sama tíma þegar þær fljúga suður í lönd, því þær vita ekki betur en hann sé dauður. Lói leggst í dvala í gamla hreiðrið sitt og ætlar að bíða dauðans. Hann hefur séð föður sinn myrtan af fálkanum Skugga og það áfall hefur lamað flughæfni hans. Hann veit hins vegar að móðir hans er á lífi – og þegar á líður vonar hann að hitta hana aftur að vori. Lói er einlæg, elskuleg og hjálpsöm persóna og það er nákvæmlega ekkert í fari hans sem ber vott um skort á tilfinninganæmi. Mér finnst það hins vegar bera vott um alvarlegan skort á myndlæsi að varpa slíkri fullyrðingu fram.“

Setningin skrítin á þessum stað
Nokkrir gagnrýnendur hafa gagnrýnt að Lói segir „Ég á hana“ um Lóu, hvaða skilaboð það sendi börnum um samskipti kynjanna og að það viðhorf sé ekki leiðrétt í myndinni. Þorsteinn V. Einarsson gerði þessa línu í myndinni að fyrirsögn í fyrrnefndum skoðanapistli.

„Stúlkuunginn Lóa byrjar sem heilsteypt persóna, en umbreytist fljótlega í viðfang sem fjarstödd kærasta sem strákurinn þykist eiga tilkall til,“ sagði Gunnar Theodór Eggertsson í gagnrýni sinni í Lestinni á Rás 1. Hann gagnrýnir viðhorf Lóa gagnvart Lóu vegna setningarinnar umdeildu.

„Lói gengur meira að segja svo langt að segja: Ég á hana! þegar hann óttast að annar fugl vilji stíga í vænginn við Lóu og þessu viðhorfi er aldrei beinlínis ögrað í myndinni.“

Friðrik er sammála því að setningin sé skrítin en segir að þetta hafi líklega verið vegna mistaka í þýðingu þegar myndin var talsett.

„Ég er ánægður að fá tækifæri til að svara þessari spurningu. Hér ber að taka fram að vegna þess að erlendir aðilar eru meðframleiðendur þá skrifaði ég handritið á ensku. Hér er því líklega um ákveðinn misskilning þýðanda íslenskrar talsetningar á þessari setningu að ræða, mögulega vegna breytinga á handriti í framleiðsluferlinu. Í handritinu er setning Lóa svar við ögrun Slóa, sem hann sér í ímyndun sinni birtast í frosnum polli. Slói segir „You’re dead. She is mine“ og Lói svarar „I’m still alive! And she is mine!“ – sem útleggst: Hún tilheyrir mér. En það er í fullu samræmi við loforð Lóu og Lóa í upphafi myndarinnar þegar þau heita hvort öðru að fljúga saman suður til heitu landanna, með öðrum orðum, þau ætla að verða flugfélagar – og í beinu framhaldi félagar í gegnum lífið. Í ímyndun sinni, sem Lói sér speglast í frosna pollinum, óttast hann að hún hafi svikið hann, eða að Slói ætli í það minnsta að nota tækifærið og reyna að koma sér í mjúkinn hjá henni þarna suðurfrá. Ég er sammála því að íslenska setningin er skrýtin á þessum stað.

Ástæðan er sú að þegar breytt er smávægilega útfrá handriti á einum stað í framleiðsluferlinu, þá þarf að breyta til samræmis á öðrum stað, en þess hefur ef til vill ekki verið gætt nógu vel að. Hér er því ekki um neitt sérstakt „viðhorf“ að ræða, sem túlka má sem karlrembu, heldur aðeins mistök eða fljótfærni í framleiðsluferlinu. En ef einhverju fólki líður betur með að líta á þetta sem rembu, þá er það sársaukalaust af minni hálfu.“

Sjá nánar hér: visir.is