Magnús Jónsson, kvikmyndagerðarmaður og leikstjóri (1938 – 1979), er þungamiðja þriðju syrpu Rússneska vetrarins í Bæjarbíói um samskipti Sovétríkjanna og Íslands í kvikmyndum.
Á vef Kvikmyndasafnsins segir um Magnús:
Magnús er fyrsti Íslendingurinn sem fór til náms í kvikmyndagerð í Sovétríkjunum en aðrir sem fylgdu fljótlega í kjölfar Magnúsar voru Ingibjörg Haraldsdóttir, skáld og þýðandi, og Haraldur Friðriksson, kvikmyndatökumaður.
Lærði gerð heimildamynda
Magnús lagði áherslu á heimildarmyndagerð og komst í læri hjá frægum meistara á því sviði, Roman Karmen (1906 – 1978). Karmen þessi, sem var bæði stríðskvikmyndatökumaður og leikstjóri, er sagður hafa verið áhrifamesti heimildarmyndagerðarmaður Sovétríkjanna um sína daga og honum stundum jafnað við Leni Riefenstahl þegar fjallað var um áhrifamátt mynda hans.
Magnús lauk námi sínu árið 1965 og hafði þá kynnst fyrri konu sinni Alexöndru Kjuregej, sovéskri leikkonu frá Síberíu, og eignuðust þau fjögur börn, þeirra á meðal Ara Alexander Ergis, kvikmyndagerðarmann. Seinni kona Magnúsar var Renata Kristjánsdóttir frá Akureyri.
Leikritun og blaðamennska
Að námi loknu vann Magnús að kvikmyndagerð og leikstjórn í Reykjavík og skrifaði fyrstu meiri háttar verk sín, Leikritið um frjálst framtak Steinars Ólafssonar í veröldinni, Ég er afi minn og Skeggjaður engill. Hann spreytti sig einnig á blaðamennsku og ritstjórn og vann t.d. um skeið á Þjóðviljanum og átti þátt í endurreisn Spegilsins.
Hann náði að gera tvær kvikmyndir hér heima áður en hann andaðist langt fyrir aldur fram, aðeins 41 árs gamall. Þetta eru myndirnar 240 fiskar fyrir kú (1972) og Ern eftir aldri (1975).
240 fiskar fyrir kú
Sú fyrri er gerð í tilefni af útfærslu landhelginnar í 50 mílur og fjallar um það hve lífsafkoma Íslendinga er háð fiskveiðum og verndun fiskimiðanna í kringum landið. Ernst Kettler tók myndina og Jón Múli Árnason er þulur. Myndin hefur m.a. að geyma teiknimyndakafla sem sýnir glöggt skopskyn Magnúsar. Myndin var innlegg í landhelgisdeiluna og var sýnd víða hérlendis og einnig erlendis í enskri útgáfu. Í þrjár vikur var hún aukamynd í Laugarásbíói. Hún var frumsýnd í sjónvarpinu í mars árið 1974.
Ern eftir aldri
Skopið er heldur ekki langt undan í seinni myndinni, Ern eftir aldri, sem skírskotar til ástands þjóðarlíkamans á 1100 ára afmæli Íslandsbyggðar og tengist þannig fyrri sýningum Rússneska vertrarins af þessum sömu þjóðhátíðarhöldum. Um 30 árum seinna var samið samnefnt dansleikhúsverk, sem var innblásið af mynd Magnúsar og sýnt á stóra sviði Þjóðleikhússins.
Ern eftir aldri byrjar á þjóðhátíðinni 1974 en spurning myndarinnar, sem fleytir henni í ýmsar áttir, er þessi: Hver er þessi þjóð og hvað sameinar hana? Ýmsir eru spurðir og svörin jafnmörg og viðmælendur. Bryndís Schram birtist sem Fjallkona Íslands og ímynd þjóðarlíkamans og rómar ágæti hans á meðan Böðvar Guðmndssonsyngur háðsvísur um ágæti ameríska hersins, verndarann.
Ern eftir aldri var gerð með sjónvarpssýningu í huga en var með hvassri, skoplegri ádeilu. Þorsteinn Jónsson, kvikmyndagerðarmaður, átti samtal við Magnús eftir frumsýningu myndarinnar í Laugarásbíói. Í umsögn sinni um myndina á undan samtalinu skrifar Þorsteinn um kosti hennar. Hún sé „líkleg til að vekja efasemdir hjá mörgu fólki um títtnefnd hátíðarhöld og innihald þeirra. Auk þess er hún ágæt skemmtun á köflum og hugmyndin skemmtileg. Mest er þó um vert að hún er mótvægi við hina hefðbundnu hól- og blablaaðferð í íslenskum kvikmyndum og sjónvarpi“.
Fram kemur að Magnús hafi tekið að sér að gera tvær myndir fyrir sjónvarpið, aðra skv. hugmynd þess en hina skv. eigin hugmynd. Sú mynd, sem fékk titilinn Ern eftir aldri, hafi hins vegar ekki fengist sýnd í sjónvarpinu þegar til átti að taka. Þetta var á þeim árum þegar ekki blés byrlega fyrir þróun íslenskrar kvikmyndagerðar. Fram kemur í samtalinu að Magnús telur að tvennt þurfi að koma til henni til bjargar: Stofna þurfi kvikmyndasjóð og skipta út yfirstjórn sjónvarpsins.
Upp frá þessu gaf Magnús sig að leiklist og réðist til starfa hjá Leikfélagi Akureyrar, þar sem hann varð fyrsti leikstjóri félagsins eftir að það varð atvinnuleikhús. Tveimur árum síðar söðlaði hann um og fór að nema sálfræði við Háskóla Íslands og hélt síðan til framhaldsnáms vestur til Bandaríkjanna. Þegar hann átti aðeins herslumun eftir til að geta lokið náminu fékk hann hjartaslag og andaðist aðeins 41 árs gamall. Hann hafði skömmu áður fengið kransæðastíflu og raunar barist við heilsuleysi drjúgan part ævi sinnar. Andlát þessa listamanns, lífskúnstners og fagurkera, bar upp á sama tíma og tók að vora í íslenskri kvikmyndagerð með stofnun Kvikmyndasjóðs.
Þessi þriðja sýningarsyrpa, sem tengir saman Ísland og Sovétríkin, hefst á því að við sjáum Magnúsi bregða fyrir í sjónvarpsviðtali frá því um miðjan áttunda áratuginn og einnig í mynd skólabróður síns Júríj Salnikovs Kynni af Íslandi frá 1967 (sýnd fyrr í vetur). Nefndar heimildarmyndir Magnúsar mynda kjarna sýningarinnar en tvær heimsóknarmyndir til Sovétríkjanna frá þessu sama tímabili fylla upp í heildarmyndina.
Sjá hér: Samskipti Íslands og Sovétríkjanna III • Magnús Jónsson | Kvikmyndasafn Íslands.
