„Ófærð er alvöru sjónvarpsviðburður. Það hafa töluvert betri sjónvarpsþættir verið framleiddir á Íslandi undanfarin ár, en engin sem nær sömu heljartökum á þjóðarsálinni,“ segir Ásgeir H. Ingólfsson í umsögn sinni um þættina í Stundinni.
Ásgeir heldur áfram:
Þegar Ófærð brestur á ferðumst við öll aftur til 1990 og horfum samtímis á línulegt sjónvarp, ljóðskáld opnar Ófærðarstofu á Facebook og fær hátt í þúsund komment í kringum hvern þátt og það eru skrifaðar fréttir strax eftir hvern þátt um viðbrögðin á Twitter. Kannski er það einmitt passlega klaufalegt og sveitalegt handritið sem veldur þessu, ef allir sætu opinmynntir yfir snilldinni myndi enginn hafa tíma til að tvíta og kommenta í beinni. Og það er eitthvað kröftugt lím í þáttunum – sjálfur var ég nærri búinn að gefast upp eftir fyrsta þátt en hélt samt áfram.
Snargalið plott
Enda eru stærstu veikleikar seríunnar mest áberandi í byrjun. Þetta snargalna plott um þjóðernissinnaða afdalabændur sem allir eru virkjanaandstæðingar. Þetta bar með sér skelfilegan mislestur handritshöfunda á íslensku samfélagi síðustu áratugina, því þótt vafalítið megi einhvers staðar finna þessa týpu þá er almenna reglan sú að öfgaþjóðernissinnar, virkjanaandstæðingar og afdalabændur eru þjóðfélagshópar sem skarast afskaplega lítið í íslensku samfélagi.
Út frá þessu spretta svo letileg samtöl eins og þetta:
„Þeir spretta út upp um allt, þessi hægriöfgapólitík, meira að segja hérna í sveitinni.“
„Ég myndi halda að þetta væri fullkominn jarðvegur fyrir hana.“
Þrátt fyrir að ekkert bendi til þess að landsbyggðin íslenska sé eitthvað verri við útlendinga en Reykjavík, hvað þá að umhverfisbarátta sé gróðrarstía rasisma. Einn veruleikafirrtur virkjanasinni gæti hins vegar alveg gengið – og það er vísir að einum slíkum í Katli, einni forvitnilegustu persónu þáttanna sem Steinn Ármann leikur af stakri snilld, sem afdalahaus sósaður í Íslendingasögum sem verður hálfgerð völva sem berst gegn auðvaldinu.
Þýtt yfir á íslensku
Vandi seríunnar er líka kannski að þótt hún reyni að vera íslenskari en fjöllin er hún afskaplega útlensk. Þá á ég ekki við staðhátta-uslann sem gerir flesta kunnuga staðháttum gráhærðra – sjálfur átti ég frekar auðvelt með að samþykkja Siglufjörð og Seyðisfjörð sem sama bæjarfélagið í síðustu seríu, kannski út af því það var hvort eð er allt á kafi í snjó. Siglufjörður með dassi af Akureyri gengur hins vegar verr upp, maður skynjar oft illa hvort þetta er þúsund manna bæjarfélag eða 20 þúsund manna.
Aðalvandinn er þó þýðingarbragurinn á handritinu, enda helmingur handritshöfunda erlendir og álíka margir þýðendur og handritshöfundar í kreditlistanum. Stærri vandi eru svo allir lausu endarnir og persónurnar sem hreinlega gleymast. Af áðurnefndum Katli undanskildum er eins og allir rasistarnir í fyrri hluta seríunnar gleymist hreinlega í þeim síðari. Svo dúkka stöku sinnum upp karakterar sem hafa lítinn annan tilgang en að þjóna sögunni, eins og kjánalega gamla nornin sem fer að röfla um bölvun – þótt kannski hefði mér fundist hún skemmtilega fríkuð ef þetta væri David Lynch-sería einhvers staðar í miðríkjum Bandaríkjanna.
Eins var bölvað klúður hvernig alls kyns þræðir sem búið var að byggja upp, eins og rasistarnir og skuggalegar aðgerðir í tengslum við virkjunina, útlendingaandúðin og hommafóbían, skiptu svo aldrei neinu máli fyrir söguna þegar allt kom til alls. Það er ódýrt hjá handritshöfundum að vera með ótal þræði sem eru eingöngu til þess að afvegaleiða áhorfandann, ekki til þess að undirbyggja stóru söguna sem verið er að segja. Hérna hefði einfaldlega þurft að flétta alla þræðina betur saman, sýna hvernig gjörðir bæði góðra manna og vondra hefðu þróast í þann eitraða kokteil sem á endanum olli þessari glæpaöldu.
Forn-Grikkir töluðu um Guð í vélinni þegar áður óþekkt hetja kom og bjargaði málunum í lokin, slíkt þótti svik við söguna, gerir að verkum að allt sem á undan fór verður markleysa. Hér fáum við í staðinn djöfulinn í vélinni, sem er til staðar bara til að bjarga handritshöfundunum í lokin. Aukapersóna sem var vissulega alltaf til staðar en engu púðri hafði verið eytt í persónusköpun hennar, fyrr en hún þróast skyndilega í aðalskúrk sögunnar. Og af því þetta er íslenskur sjónvarpsþáttur er ástæðan vitaskuld sifjaspell, sem verður ódýrara frásagnarbragð í hvert skipti. En hefði samt alveg sloppið fyrir horn ef það hefði á einhvern hátt verið fléttað sem táknmynd fyrir umhverfisspjöllin eða rasismann eða eitthvað annað, en þetta eru bara glefsur úr fjarlægri fortíð.
Of miklu troðið inn
Hér er líka alltof miklu troðið inn án þess að persónur og stakar sögur fái andrými, jafnvel leyfa stöku karakterum að eiga sviðið í heilan þátt. Heill þáttur af Ásgeiri eða hjónabandsörðugleikum Hinriku og Bárðar hefði getað orðið frábært efni. Enda voru aðalpersónurnar vel teiknaðar upp í fyrstu þáttaröðinni og Ásgeir og Hinrika þróuð skemmtilega áfram – en aðalpersónan Andri stendur dálítið í stað, ef undan er skilið forvitnilegt bjarnarblæti Hinriku, sem lýsir honum ýmist sem skógarbirni í tilvistarkreppu eða birni á vegg. Kvenpersónurnar voru raunar margar ansi litlausar í fyrri seríunni en það er eins og þessi eini kvenleikstjóri í teyminu hafi lagað það töluvert og það er jafnvel frekar að stöku karlpersónur séu undirskrifaðar í þetta skiptið.
Stærsti vandi þáttanna er samt hvernig það er eins og þáttagerðarfólki finnist það þurfa að taka á pólitískum hitamálum, án þess þó að fara almennilega inn í þau. Hvað þetta varðar má hreinlega segja að Stella Blómkvist hafi gert þetta miklu betur og fléttað miklu meira sannfærandi pólitískt plott. En þó er kannski einn pólitískur þráður falinn í Ófærð sem gengur ágætlega upp. Þetta er nefnilega fyrirtaks dæmisaga um af hverju við þurfum að stytta vinnuvikuna. Hjónaband Hinriku er að leysast upp af því hún er alltaf í vinnunni (og þjóðfélagið á erfitt með barnlausa heimavinnandi húsfeður) og hjónaband Andra er löngu molnað af sömu ástæðum og nú virðist hann vera að missa dóttur sína út af allri eftirvinnunni.
Sjá nánar hér: Misheppnuð samfélagsgreining og bangsalegar löggur
